بررسی‏ مسایل وقف از زاویه‏ معرفت شناختی و کلامی

نویسندگان و پژوهشگران، از گذشته‏ه ای دور تاکنون همواره یا اکثر اوقات از دو زاویه به تحلیل و بررسی جوانب و مسایل وقف پرداخته‏اند:

1. فقیهان به احکام حقوقی وقف، صیغه‏ ی وقف، عین موقوفه، موقوف علیه و شرایط وقف با روش و ابزارهای فقهی رسیدگی کرده‏اند؛

2. بعضی دیگر با روش تاریخی به مباحثی همچون اولین واقف در تاریخ اسلام و وقف در کشورها یا شهرهایی از جهان اسلام مانند وقف‏الازهر پرداخته ‏اند.

غیر از دو گونه‏ ی مزبور، گاهی در لابه‏لای منابع، موضوع جامعه شناختی وقف یعنی بررسی آثار اجتماعی وقف و کارکردهای اجتماعی آن مورد توجه قرار گرفته است. در دوره‏ی معاصر، با پژوهش‏های اولیه‏ ی خاورشناسان، بررسی وقف از این منظر، به ویژه از نگاه جامعه‏ شناسی حقوقی افزایش یافته است.

اینگونه پژوهش‏ها در زمینه ‏ی وقف و ارتقای آنها، جای بسی خرسندی است. البته موضوعات متنوعی در این زمینه وجود دارد و از جمله پژوهش مستقلی در باب تحلیل و نقادی مستشرقان، ضروری به نظر می ‏رسد.

اما آنچه جای خالی‏اش بیشتر نمود و بروز دارد، تحلیل‏ها و بررسی‏های مسایل وقف از زاویه‏ی معرفت شناختی و کلامی است. اینگونه مباحث، تنها در لابه‏لای برخی کتب - آن هم به شکل ضعیف و نه جدی - ارایه شده است .

و شاید فتورهایی که در گستره‏ی کمی و کیفی بررسی‏های فقهی و تاریخی هست، ناشی از نپختگی و عدم اتقان مباحث کلامی وقف باشد. این مقاله، درصدد بازگشایی برخی زمینه‏ها با این نگاه است و البته مدعی سخن نهایی و رأی جامع هم نیست.
 

ماهیت وقف‏

در نصوص اسلامی و عبارات فقیهان، ماهیت وقف را خیر، نیکی و بر، مشروعیت آن را به دلیل عقلی مفید بودن برای مصالح اجتماعی و انسانی دانسته‏ اند. وقف همراه با معصیت و اضرار به دیگران را غیرمشروع می ‏دانند.

1- و حتی در شرایط واقف، اهلیت او برای تبرع را قید کرده ‏اند.

2-نوع‏دوستی، ترحم، تعاون و خیرخواهی، جزئی از خلق و خوی آدمی است و وقف به عنوان یکی از مصادیق آنها و راهی برای وصول به آنها در امت‏ها و ادیان قبل از اسلام نیز وجود داشته است. تاریخ‏نگاران، از اوقاف ابراهیم خلیل به عنوان یکی از شناخته شده‏ترین وقف‏های قبل از اسلام یاد کرده ‏اند.

3- موبدان و کاهنان برای اداره‏ی معابد و صومعه‏ها و آتشکده‏ها، نذور و موقوفاتی در اختیار داشته‏ اند و مسیحیت و یهود برای اداره‏ی زندگی اسقف‏ ها و خاخام ‏ها از موقوفات بهره می‏برده ‏اند.

4-از این‏رو، وقف از نظر فقیهان مسلمان، حقیقت شرعیه ندارد.

5-و از احکام تأسیسی اسلام نیست؛بلکه اسلام سیره‏ی جاری ادیان و ملل پیشین را به عنوان یک عمل نیکو و مقبول تأکید کرده است.

6- با عنایت به این نکات، وقف بیشتر عملی انسانی است تا اینکه مربوط و منسوب به شریعت خاصی باشد و روش‏های سیره‏ی عقلا و عرف بر آن حاکم است. بر این اساس می‏توان به وقف به مثابه‏ی مبحثی با پشتوانه‏ی مصالح عقلایی نگریست.
 

وقف و اهداف دین‏

وقف، زمینه ‏ساز و بسترساز تحقق اهداف دین و مقاصد شریعت است. اگر دین را برنامه‏ای برای ارتقای ابعاد انسانی آدمی و تأسیس جامعه‏ای مطلوب بدانیم، وقف، پاره‏ای از آن برنامه برای نیل به آن اهداف است.

به همین دلیل، فقها، وقف برای قطاع طریق را چون تخریب انسانی و اجتماعی در آن هست، صحیح ندانسته ‏اند.

7-همچنین گفته‏ اند وقف بر کنیسه، معونه‏ی زنا، شراب‏خواری، تورات و انجیل مشروع نیست

8- و در شرایط وقف، عدم اعانه بر معصیت و گناه را شرط دانسته‏ اند.

9-در واقع، اهداف واقف در راستای مقاصد شریعت است و فقیهان با در نظر گرفتن این مفروض، به استنباط احکام وقف می‏پردازند.

همچنین مجریان وقف، اعم از واقف و موقوف علیه و ناظران یا والیان، با توجه به اهداف بلند شریعت و نیز با در نظر گرفتن اهداف در دسترس‏تر باید به اولویت سنجی‏ها بپردازند.

بدون امعان نظر به مقاصد دیانت، برخی از شرع مداران با توجیهات و گاه استنباطهایی به تضییع اوقاف پرداخته ‏اند. گاهی دیده شده علی‏رغم وفور اوقاف در یک منطقه، فقر و استضعاف شدید هم وجود داشته است. این سوء مدیریت‏ها یا سوء استفاده‏ها بعضا در تاریخ گزارش شده است.

موقوفات تهران قبلا در اختیار ملاعلی کنی و پس از مرگ او به دستور ناصرالدین شاه به داماد او امام‏جمعه واگذار شد و او مانند سلف خود، عواید این موقوفات را که حدود 24 هزار تومان بود، به مصارف شخصی می‏رساند و طلاب همواره شکایت داشتند.

10-تقرب الی‏الله و سعادت فردی و اجتماعی به عنوان هدف والای دین، در پرتو زمینه‏های مساعد اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی به دست می‏آید. وقف، وسیله‏ای برای ایجاد این زمینه‏هاست و اقدام برخلاف آن هر چند با توجیهات شرعی باشد، بر وفاق خاستگاههای دین نیست.

در دوره‏ ی جدید، کسانی که خواهان الغای وقف شدند، استدلالشان تعارض وقف با مصالح اجتماعی و رشد جامعه و عدالت اجتماعی بود.

11- با اینکه از نگاه تسالم و توافق وقف با مقاصد شریعت، وقف دقیقا معطی به عدالت، رشد و مصالح اجتماعی است. اهدافی که اسلام برای وقف در نظر گرفته، شخصی یا اجتماعی است. ابوحامد غزالی گفته است:

وقف موجب از بین رفتن گناهان و قرار گرفتن در حفاظت خدا می‏گردد.

2- که از اهداف شخصی وقف محسوب می‏شود. انباشت و تکاثر بیش از حد ثروت و مکنت، اسراف، زیاده‏روی و استکبار را به دنبال خواهد داشت.

معمولا عدم التزام به ضوابط دینی و میزان‏های اخلاقی در پولداران بیشتر است. انفاق و وقف، یکی از راههایی است که برای واقف و منفق، سلامت روحی و آرامش معنوی و اجتناب از گناه را در پی می‏آورد. این نکته در آیاتی از قرآن از جمله آیه‏ی مشهور کنز و روایات متعدد مورد اشاره و تأکید قرار گرفته است.

13- پیامبر(ص) در مورد ثروت‏هایی که به جای وسیله، هدف شده‏اند، می‏ فرماید:سکه ‏های زرد دینار و سکه‏های سفید درهم، هلاک کننده‏ی شماست؛ همان طور که مردمان گذشته را به هلاکت رساند.

14-امروزه بیشتر به اهداف اجتماعی وقف توجه دارند. عناوینی مانند عدالت اجتماعی، کاهش یا نابودی فواصل طبقاتی، رشد ثروت‏های عمومی و تعدیل اقتصادی، رفاه همگانی و تعاون اجتماعی را سرلوحه‏های وقف بر می‏ شمارند.

گویا همین انتظارات اجتماعی از وقف در دوره‏ی معاصر، موجب رویکرد از اغراض شخصی به اهداف اجتماعی شده و ذهنیت‏ها را درباره‏ی ماهیت وقف دچار تحول و تطور گردانده است.

این تحول، ذیل تحول معرفت شناختی قرار دارد که رهیافت‏اش نسبت به دین، اجتماعی است؛ یعنی از دین انتظارات اجتماعی دارد و آن را به عنوان یک نهاد اجتماعی با کارکردهای ویژه منظور می ‏نماید.

بر اثر همین رهیافت است که نفی طبقات اجتماعی را در بطن اسلام می‏ یابد.

15- در نظر گرفتن مصالح عقلانی - اجتماعی برای وقف را شاید بتوان از دو روایتی که در علل الشرایع در موضوع وقف آمده است، به خوبی استیناس و دریافت نمود.

16-تحلیل رابطه‏ ی وقف و اهداف دین(مقاصد شریعت) کمتر مورد توجه قرار گرفته است. تنها آقای کبیسی در کتابش فصلی را به این موضوع اختصاص داده است و وقف را تابع مصالحی همچون تحکیم روابط اجتماعی می‏ داند.

کارکرد وقف در عدالت اجتماعی

17-کارکرد وقف در عدالت اجتماعی و فرهنگ عمومی‏ نظر بسیاری از فقها این است که مورد وقفی(موقوف) باید دایمی و ابدی وقف گردد.

18- برخی فقها، مدعی اجماع بر تأبید و برخی مخالف تأبید هستند.

19- چون نظام اجتماعی هیچ گاه از قشربندی و طبقه‏بندی‏های معمول خالی نیست و همواره افراد نیازمند در جامعه یافت می‏ شوند، از این‏رو منبع سرمدی و مولد دایمی باید وجود داشته باشد.

در شریعت اسلام، این مصلحت در نظر گرفته شده و شارع، سیره‏ی عقلا را امضا فرموده و وقف را صدقه‏ی جاریه و شیوه‏ی حمایتی دایمی اسلام دانسته است.

20- در بین فقیهان مسلمان، نزاعی بر سر وقف پول وجود داشته و دارد. دلیل کسانی که جایز نمی‏دانسته‏اند، ابدی نبودن پول و قابلیت تبدیل و تبدل و مصرف آن است

21-ابن‏ خلدون و ابن‏ارزق، معتقد به طبیعت ظالم انسان بودند و می‏ گفتند: الانسان مطبوع علی الظلم و القهر

22- و نیاز به راع و حاکمی است که همواره از ظلم جلوگیری کند. علامه طباطبایی هم انسان را فطرتا سلطه‏جو می‏داند.

23- وقف، روش و راه‏حلی برای کاهش ظلم و تشدید طبقات جامعه است و با توزیع ثروت‏ها می‏توان توازن اجتماعی را تسهیل کرد.

با پیدایش ایده‏های احیاگرانه‏ی نوگرایانه در جهان اسلام، شعار جدید عدالت در عرصه‏های اجتماعی و سیاسی مطرح شد.

از اوایل قرن نوزدهم، جهان اسلام به ضرورت اجرایی قوانین عدالت‏آمیز در همه‏ی زمینه‏ها توجه پیدا کرد. بدین رو به قانون‏خواهی و مشروطه گرایش پیدا کرد و از استبداد گریزان شد.

مفهوم عدل توزیعی
24- که از ارسطو به ارث رسیده بود، جلوه‏ای تازه نمود و مقبولیت یافت و همراه با رهیافت‏ های غربی وارد ذهنیت مسلمان گردید.

یک ذهنیت و تفکر افراطی در قالب سوسیالیسم وجود داشته و دارد که قوانین عدالت‏آمیز اسلام و حتی وقف را حمل به قبول سوسیالیسم می‏کند. سباعی، یکی از این افراد است که در مورد وقف می ‏نویسد:

مراد قانونی حقوقدانان »از وقف عبارت است از بیرون آوردن ملک یا مال از ید اختیار مالکش؛ به نحوی که دیگر متعلق به شخص واحدی نباشد و منافعش مربوط و محدود به کسانی باشد که واقف منظور داشته« و این همانا ملی کردن است

25-آقای عنایت در تحلیل گفته‏ ی سباعی م ی‏نویسد:حما عبارت است از نگه داشتن قطعه زمینی به عنوان مرتع برای استفاده‏ی عام. مشهور است که حضرت محمد(ص) و خلیفه عمر، زمینهایی برای ایجاد حما اختصاص داده‏اند. آنچه در این نهاد نهفته است، توجه به نیازهای طبقات ضعیف‏تر است

26-سباعی در فصلی که به اوقاف اختصاص داده، حتی وقف ذری(اهلی) را راهی برای حفاظت ذریه‏ی واقف از فقر و فاقه می‏داند

27-سه فرایند تعدیل ثروت، توازن اجتماعی و همکاری جامعه که نتیجه‏ی طبیعی وقف است، زیربناهای عدالت اجتماعی و اقتصادی هستند. برخی پژوهش ‏ها، نشان دهنده‏ی کارکرد اجتماعی - اقتصادی وقف هستند و نتایج مثبتی را به دست آورده‏ اند.

28-منظور از تعدیل ثروت این است که در جامعه‏ی اسلامی، تفاوت سطح زندگی افراد در حدی نخواهد بود که جامعه را به یک جامعه‏ی طبقاتی تبدیل کند.

29- تمرکز ثروت، زمینه‏ساز فساد اخلاقی مانند فخرفروشی و اخلاقیات سلطه‏گری و استبدادی و خود بزرگ بینی می‏گردد و توازن جامعه را بر هم می‏زند و در نهایت، همکاری و توازن اجتماعی از بین رفته، منازعات اجتماعی تشدید می‏ گردد.

اسلام برای تعدیل ثروت، مکانسیم‏ها و ابزارهایی مانند زکات، خمس، منع از احتکار و انفاق، هبه، وقف و صدقه را در نظر گرفته است.

.3.- رابطه‏ی وقف و عدالت اجتماعی، در کتابهای فقهی و تاریخی گذشته مورد بحث و بررسی قرار نگرفته؛ ولی به تازگی چند اثر در این باره عرضه شده است

31-وقف در طول تاریخ اسلام، کمک شایانی به ارتقای فرهنگ و عقلانیت و رشد افکار عمومی و علوم کرده است. گزافه نیست که گفته شود تمدن و فرهنگ اسلام بر خدمات وقف اتکا دارد.

32- از این نظر، وقف با هدف اسلام که بالا بردن آگاهی‏ها و عقلانیت است، کاملا تطابق دارد.

گزارش‏های زیادی در تاریخ راجع به آثار مثبت و کارکرد نیکوی وقف مندرج است. نوشته‏اند که ابومنصور - یکی از وزرای آل بویه - کتابخانه‏ی خود را که دارای نود هزار جلد کتاب بود،

برای طالبان علم وقف کرد. 33- تأثیر وقف در تأسیس نهادهای تعلیم و تربیت و اداره‏ی آنها، به کثرت در کتاب‏های تاریخ گزارش شده است که برای نمونه چند نقل آورده می‏شود:

هنگامی که ساختمانی برای آرمانهای آموزشی سرپا می‏شد، معمولا موقوفه‏هایی سرشار و گشاده‏دست پشتوانه داشت... بیت‏ الحکمه، نخستین نهاد رسمی آموزشی بود که توسط مأمون تأسیس شد.

و او نمی‏ خواست پیشرفت دانش به دست و دل‏بازی اتفاقی و خصوصی خلفا یا بزرگان و سران دولت وابسته باشد و با ارجی راستین که به شخصیت ادیبان می‏گذارد، آن را با پدید آوردن موقوفه‏های همیشگی برای پیشبرد پشتیبانی، جدا و رها از پیشکش‏ های اتفاقی قرار داد

34-ابن‏جوزی می‏نویسد: برای اداره‏ی نظامیه‏ی بغداد، موقوفه‏هایی شامل خانه، زمین کشاورزی و بازار مجاور مدرسه، وقف آن شد

35-محمد عبده، موقوفه‏های نظامیه‏ی بغداد را پانزده هزار دینار نوشته است36-آقای محمد داغ، فصلی با عنوان »موقوفات و نقش و اهمیت آنها در تعلیم و تربیت« در کتابش گشوده و بسیاری از گزارشهای تاریخی را آورده است.

37-مبحث وقف کتابخانه خود داستان مفصلی دارد و در نشر دانش و ارتقای فرهنگ عمومی بسیار مؤثر بوده است.

38-آقای سپنتا در بررسی تاریخ اوقاف اصفهان، بخشی را به مراکز آموزش و پرورش وقفی در اصفهان، اختصاص داده است.

39-در دوران جدید، به ویژه در ایران، صبغه‏ی فرهنگی وقف کم‏رنگ شده است و بیشتر جنبه‏ی معیشتی و معماری یافته است؛ یعنی اکثر فعالیت‏های ادارات اوقاف، مصروف مرتفع کردن نیازهای مادی و روزانه‏ی قشری از مردم می‏گردد و حداکثر به تأسیس ابنیه‏ی جدید یا بازسازی بناهای گذشته می ‏پردازد.

به عبارت دیگر، نهاد اوقاف، ترکیبی از نهاد امدادی مانند کمیته‏ی امداد و شرکت معماری شده است.

40- البته اگر با خوش‏بینی قضاوت کرده باشیم. در حالی که با دقت نظر به خوبی می‏توان فهمید که نهاد وقف در اسلام دارای اهداف و رسالتی زیربنایی‏تر، اساسی‏تر، عمیق‏تر و گسترده ‏تر است.
 

انگیزه‏ شناسی واقف‏

انگیزه‏های انسان‏ها برای وقف گوناگون است؛ اما آیا وقف حتما باید با انگیزه‏ی قربة الی الله و نیت شرعی باشد و بدون آن مشروعیت ندارد؟

فقهای مذاهب مالکی، شافعی و حنبلی، قصد قربت را شرط نم ی‏دانند.

41- در فقه شیعه هم اکثر آن را حتی در وقف عام نیز شرط ندانسته‏اند.

42- فقهایی که قصد قربت را شرط دانسته‏اند، در اینکه آیا شرط جزء حقیقت یا خارج از حقیقت وقف است، اختلاف نظر دارند و بین وقف خیری و غیرخیری تفاوت قائل شده ‏اند.

43-بعضی، انگیزه‏ی وقف‏ها را به دینی، اجتماعی، واقعی و غریزی تقسیم کرده‏اند.

44- کسانی دیگر، سه گونه انگیزه برشمرده‏اند: دینی، غریزی و نسبی. آنان برای انگیزه‏ی نسبی این روایت پیامبر را شاهد آورده‏اند: ان من الذنوب ذنوبا لا یغفرها الا الهم للعیال و ریشه‏ی انگیزه‏ی غریزی را حس نوع‏دوستی و حب نفس انسان دانسته‏اند .

45-به نظر می‏رسد که در وقف، اصل عمل و حسن فعلی آن - نه فاعلی - مهم است؛ هر چند اگر با نیت قربت انجام پذیرد، کمال بیشتری می‏ یابد و به حسن فاعلی هم متصف می‏گردد.

گویا شارع با شرط نکردن قصد قربت، درصدد ازدیاد و تکثیر این عمل خیر و نیکو در جامعه‏ ی اسلامی است تا کسانی با انگیزه‏های تظاهر، کسب وجهه و مشهور شدن اقدام به انجام وقف کنند؛ البته به شرط اینکه مشتمل به معصیت و فسق نباشد.

اگر ادارات اوقاف با این نگاه به ترویج وقف بپردازند، موفق‏ترند تا اینکه واقف را در ستر و خفا نگه دارند. حتی فقه اسلامی، کسی را که به انگیزه‏ی انسان‏دوستی برای اهل ذمه وقف می‏کند، مورد بررسی قرار داده و مشروعیت آن را پذیرفته است.

46- در شرایط موقوف علیه، عدم معصیت، نیت خیر داشتن و نه مسلمان بودن، مورد توافق فقیهان است. 47- واقف هم لازم نیست حتما مسلمان باشد؛ بلکه وقف کافر نیز پذیرفته می‏ شود.
 

48-تعارض یا توازی وقف با مصالح اجتماعی‏ در دوره‏ ی معاصر، عده ‏ای معتقد به الغای وقف شدند. به ویژه در مورد وقف ذری(اهلی) حساسیت بیشتری داشتند و آن را با مصالح اجتماعی ناسازگار می‏دانستند.49- گزارش محمد ابوزهره در مورد وقف ذری

50- در مصر اینگونه است:امرا و بزرگان که زمین‏های بزرگ و اموال زیادی داشتند و هر مدتی کسانی بر آنها غلبه می‏کرده و اموالشان را مصادره می‏نمودند، از این‏رو برای حفاظت و نگهداری اموالشان، آنها را وقف فرزندان یا زنان خود می‏ کردند.

51-در اوایل قرن هجدهم برای اولین بار محمدعلی پاشا فرمانی مبنی بر ممنوعیت انشاء اوقاف جدید صادر کرد و محمد الجزایرلی - مفتی حنفیان - نیز آن را تأیید کرد و آن را مستند به مصالح شرعی دانست.

52- در سده‏ی نوزدهم، تلاش‏های کسانی همچون قاسم امین، علی علویة، احمد رمزی و احمد یوسف الجندی که داعیه‏ی تجددخواهی داشتند، بیشتر شد.

53-و مباحث حقوقی فراوانی در بین محافل حقوقی و فقهی و پارلمان مصر درگرفت که نتیجه‏ ی آن، پیروزی طرفداران وقف و تصویب قانون شماره‏ی 48 سال 1946 بود؛ ولی بعدها با روی کار آمدن دولت جدید دوباره قوانین وقف به جریان افتاد و طی مصوبه‏ای، وقف اهلی را ملغا کرد.

54-در لبنان هم مباحث حقوقی و اختلاف آراء وجود داشت.

55-البته اصل وقف را الغا نکردند؛ ولی قوانین کیفری برای سوء استفاده از وقف وضع کردند.56- در شبه قاره‏ی هند، عدن و آفریقا نیز همین مباحث و تنش‏ها در دوره‏ی جدید وجود داشته است.

اگر یکی از رسالت‏های دین، سامان‏بخشی به نظام اجتماعی باشد، به تازگی گفته‏اند که وقف کلا یا حداقل بعضی از انواع آن، مخالف نظام اجتماعی و بالمآل رسالت دین است.

چرا که کسانی از طریق وقف، قوانین اجتماعی مربوط به مالیات یا عدالت اقتصادی و اجتماعی را نقض کرده، از همین راه بر اقتدار اجتماعی و سلطه‏ی مالی خود می‏افزایند که نتیجه‏ی آن، افزایش شکاف‏های طبقاتی و استضعاف بیشتر است.

مشاهده‏ی اینگونه سوء استفاده‏ها از وقف در سطح کلان جامعه‏های جهان اسلام، منجر به پیدایش و طرح نظریه‏ی الغای وقف شد و در بسیاری از کشورهای جهان اسلام، دو جریان موافق و مخالف وقف به وجود آمد.

استدلال جریان موافق با تمسک به ادله و استحسانات عقلی و نیز ادله‏ی شرعی اینگونه بود که وقف اساسا برای عدالت اجتماعی و تحفظ خانواده‏ها از فقر، حفظ کیان خانواده و تأمین اجتماعی است و سوء استفاده‏ ها، موارد نادری است که باید از آنها جلوگیری گردد.

ولی طرفداران الغای وقف می‏گفتند: وقف تبدیل به ابزار قدرت سیاسی و اقتصادی و اجتماعی شده و از حالت خدمت به اقشار مردم، به خدمت حاکمان درآمده است و نه تنها موجبات عدالت اجتماعی را فراهم نیاورده، بلکه شکاف‏ها را بیشتر ساخته و زمینه‏های ترویج ارزش‏های منفی مانند تفاخر و استکبار را پدید آورده است.
 

57-بحران مشروعیت وقف در مصر، در نهایت منجر به تنظیم قوانین جدید شد و وقف اهلی را الغا کردند.

58- یکی از بزرگترین موقوفات ایران در پیش از انقلاب اسلامی، موقوفات بنیاد پهلوی بود که هر چند در وقف‏نامه‏ ی آن، در ده ماده و دو تبصره، اهداف خیر و امداد محرومان پیش‏بینی شده بود.

ولی عملا اموال عظیمی بود که در راه استحکام قدرت به کار گرفته می‏ شد در وقف‏نامه‏ی آن، متولیان پس از شاه و فرح را به گونه‏ای پیش‏بینی کرده بودند که از خانواده‏ی سلطنتی خارج نشود

59-اصلاح‏طلبان قوانین وقف، نه از سر بی‏دینی یا مخالفت با احکام شریعت، بلکه برای اجرای روح صریح قوانین شریعت و تحقق آسایش و رفاه اجتماعی و جلوگیری از سوء استفاده‏ها اقدام کردند.
 

60-وقف، نهادی مردمی یا منصبی حکومتی‏ ،مبحثی زیر عنوان »نظارت و ولایت بر اوقاف« در بیشتر کتاب‏های وقف وجود دارد. فقیهان، نظارت و اداره‏ی موقوفات را مسلم، و به ترتیب، واقف و موقوف علیه را متصدی آن دانسته‏اند؛

یعنی خود واقف، اداره‏ی وقف را عهده‏دار است یا کسی را به عنوان مدیر و ناظر معین می‏کند و اگر میسر نشد، موقوف علیه، عهده‏دار اداره و نظارت می‏گردد یا ناظری تعیین می‏کند و در مرتبه‏ی سوم، در صورت عدم امکان نظارت واقف و موقوف علیه، حاکم شرع کسی را تعیین می‏کند

61- بنابراین اولا برای نگهداری و استفاده بهینه، نظارت و مدیریت لازم است و ثانیا مدیریت متمرکز نیست؛ بلکه مسؤولیت آن در درجه‏ی اول به اشخاص حقیقی دست‏اندرکار واگذار شده است.

62-در برخی کشورها، وقف را دولتی کرده و دستگاه عریض و طویلی برای انجام امور آن به وجود آورده‏اند که بسیاری از اموال موقوفه یا درآمدهای آن مصرف آن بوروکراسی می‏گردد.

در این شیوه، غیر از به هدر رفتن موقوفات، مردم با مشاهده‏ی آن از وقف کردن دلسرد می‏شوند. این غیر از تقصیرهایی است که متولیان دولتی در نگهداری و صیانت یا نمو موقوفات انجام می‏دهند.

63- شارع درصدد گسترش وقف به منزله‏ی نهادینه کردن عدالت و نیکویی در جامعه است و دولتی شدن وقف، سد و مانعی در مطلوبیت فرایند وقف است؛ برعکس، مردمی کردن آن، نتایج بسیار مطلوبی را در پی خواهد داشت.

البته در کشورهای غربی، اداراتی برای نظارت بر حسن اجرای موقوفات وجود دارد که مدیران آنها مانند شهرداری‏ها از سوی خود مردم - مستقیم یا غیرمستقیم - انتخاب می‏شوند. اینان در واقع هیأت‏های امنایی هستند که کارهای وقفی را سرپرستی می‏کنند.
 

در فقه اسلامی حتی در صحت وقف و انعقاد آن، دلیل شرط نکردن اذن حاکم شرع را علت عمومی بودن وقف یا به عبارت دیگر، مردمی بودن آن دانسته‏اند.

64-به هر حال، ابعاد مختلف ولایت بر وقف، در فقه اسلامی تبیین شده و نتیجه‏ی آن این است که به استثنای موارد ضروری، نیازی به سرپرستی و نظارت حکومت نیست.

65- این استثنا، شامل مواردی می‏شود که وقف از اموال عمومی است یا مورد اختلاف و تنازع است که نیاز به نظر حاکم شرع برای حل آن وجود دارد.
 

کارکردگرایی وقف‏

شرط عقل و امانت‏داری برای والیان وقف، مو در توافق است 66-و بعضی عدالت و کفایت را شرط دانسته ‏اند.

.67- تعقل در اینجا به معنای داشتن دانش‏ها و آگاهی به مباحث نظری نیست؛ بلکه منظور حسن تصرف، بهره‏برداری بهینه، مجهز بودن به دانش روز مانند علم اقتصاد، کارشناسی برای در نظر گرفتن اولویت‏ها و ضرورت‏ها و کاردانی نسبت به بهره‏گیری از روش‏های مطلوب است. حتی ادعای اجماع شده که با در نظر گرفتن مصلحت می‏توان مورد وقف را تبدیل کرد.

68- از این منظر مبحث فقهی ذیل که به صورت حکم شرعی عرضه شده، قابل بازنگری است:

به هنگام زوال رسم مندرج در وقف، آن به واقف باز می‏گردد و موقوفه از وقف خارج می‏شود69-کفایت را به قدرت تشخیص و کاردانی تعریف کرده‏اند که اختصاص به مردان هم ندارد.

70- در روایات و عبارات فقیهان، وقف را به »حبس الاصل و سبل الثمرة 71-یا سبل(سبیل) المنفعة.

72-»تعریف کرده‏اند. واژه‏ی سبل به معنای راه یا راه‏های ثمردهی و منفعت آفرینی وسودآوری است که ضمنا گویای تکثیر و ازدیاد منافع نیز هست.

در هر موقوفه‏ای، راه‏ها و روش‏های مختلفی برای استفاده و بهره‏گیری و سودآوری وجود دارد که تنها در یک فرآیند کارشناسی می‏توان بهترین آنها را تشخیص داد.

اینکه در تعریف وقف، راه منفعت با نگهداری اصل مال لحاظ شود، بسیار مهم است. نمی‏توان موقوفات را با عدم تخصص و داشتن آگاهی لازم و کافی به جریان سوددهی انداخت؛ بلکه باید با توجه به همه‏ی جوانب کارشناسی شده، بالاترین سود را به دست آورد و در راه‏های وقفی مصرف کرد.

گاهی وقف را به سه نوع خیری(مصرف در راه‏های خیر مانند وقف بیمارستان)، دینی(وقف در جهت عبادت خداوند و اعمال دینی) و وقف ذری(وقف برای اشخاص خاص).

73- و گاهی به چهار نوع عام، خاص، انتفاع و منفعت

74- طبقه ‏بندی کرده‏اند که در همه‏ی آنها، ازدیاد بهره‏وری و حداکثر استفاده‏بری مورد نظر است.

حتی در وقف دینی، ساختن مسجد برای عبادت، در صورت رکود مسجد و عدم استفاده از آن یا حداکثر بهره نبردن از آن، با اصل تعریف وقف سازگاری ندارد. گاهی مشاهده م ‏شود.

مکانی را برای مسجدی وقف می‏ کند و ساختمان مجللی در آن می‏سازند؛ ولی از 24 ساعت شبانه‏روز، یک یا دو ساعت مفتوح است و بعضا نمازهایی به دلیل نبود نمازخانه قضا می‏گردد.

این نگرش را با مسجد وقفی پیامبر(ص) در مدینه مقایسه کنید که شبانه‏روز آماده‏ی خدمتگزاری برای نماز و دانش و حتی بیتوته‏ی افراد بی‏پناه بود.

قرآن، انفاق را به دانه‏ای که هفت برابر می‏شود، تشبیه کرده است(مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل)

75- در این آیه، افزایش مال انفاق کننده تضمین شده است؛ ولی بطن دیگر این آیه شاید این باشد که با روش‏های معقول و مطلوب بهره‏وری، وقف یا صدقه را می‏توان افزایش داد. البته هفت سمبل کثرت است.

به هر حال، به هر موقوفه باید به چشم یک واحد خصوصی اقتصادی یا معنوی نگریست که باید حداکثر فایده از آن به دست آید.
 

پی نوشت ها:

1- احکام الاوقاف، محمد شفیع العانی، بغداد، الشرکة الاسلامیة للطباعة، 1375 ق، ص 9
2-»اسرار التشریع الاسلامی و فلسفته«، عباس طه المحامی، مجله‏ی الازهر، مجلد ششم(1354 ق).
3-احکام الاوقاف، محمد شفیع العانی، ص 4
4- محاضرات فی الوقف، محمد ابوزهرة، مصر، 1959 م، ص 7؛ احکام الوقف فی الشریعة الاسلامیة، محمد عبید عبدالله الکبیسی، ج 1، صص 32 - 21؛ وقف در ایران، مینودخت مصطفوی رجایی، صص 34 - 13؛ »وقف از دیدگاه اسلام«، محمد ابراهیم جناتی، میراث جاویدان، ش 5؛ موجز الوقف، محمد سلام مدکور، القاهرة، 1961 م، صص 7 - 5
5- کتاب البیع، امام خمینی، ج 3، ص 81؛ مستند الشیعه، محمدمهدی نراقی(چاپ سنگی)، کتاب وقف
6- رسالة فی جواز وقف النقود، محمد بن محمد عمادی افندی حنفی، به کوشش ابوالاشبال صغیر احمد شاغف پاکستانی، ص 8؛ »وقف در میان ملت‏های جهان و مذاهب اسلامی«، رضا شیروانی شیری، میراث جاویدان، ش 5؛ جواهر الکلام، محمد حسن نجفی، ج 28، ص 31
7- احکام الاوقاف، محمد شفیع العانی، ص 65
8-الشرایع فی مسائل الحلال و الحرام، محقق حلی، تهران، مؤسسة الاعلمی، 1389 ق، ج 2، ص 214
9-احکام الاوقاف، محمد شفیع العانی، ص 23.
10-تاریخ اجتماعی ایران مرتضی راوندی، 763/4 - 2.
11-»مشروعیة الوقف الاهلی و مدی المصلحة فیه«، محمد الکبیسی، ندوة مؤسسة الاوقاف فی العالم العربی الاسلامی، صص 49 - 19؛
12-کیمیای سعادت، ج 1، ص 205 - 204
13-علامه سید محمدحسین طباطبایی در تفسیر المیزان، نکات بدیع و لطیفی ذیل آیه‏ی کنز ارایه کرده‏اند(ترجمه 117 - 90/18). برای روایات مربوط به کنز نگاه کنید به قاموس قرآن، سید علی‏اکبر قرشی، ج 16، ص 153 - 151
14-اقتصادنا، محمدباقر صدر، ترجمه‏ی عبدالعلی اسپهبدی، تهران، انتشارات اسلامی، 1357، ص 293.
15-نگاه کنید به مقاله‏ی »الدین والطبقات الاجتماعیة« نوشته غریب سید احمد در مجموعه‏ی الدین فی المجتمع العربی، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1990 م
16-علل الشرایع، شیخ صدوق،[قم]، دارالحجة للثقافة، 1416 ق، ج 2، ص 12 و 17.
17-احکام الوقف فی الشریعة الاسلامیة، محمد عبید عبدالله الکبیسی، ج 1، ص 133 به بعد. این کتاب زیر عنوان احکام وقف در شریعت اسلام در دو جلد توسط احمد صادقی لگدر چاپ شده است(تهران، انتشارات اداره‏ی کل حج و اوقاف استان مازندران، 1366).
18-برای نمونه نگاه کنید به الخلاف در سلسلة الینابیع الفقهیة به کوشش علی‏اصغر مروارید، ج 34، ص 5
19-نگاه کنید به الوصایة و الاوقاف، هاشم معروف الحسینی، بیروت، دارالقلم، 1980 م، صص 162 - 157
20-روایتی از طریق مسلم و دیگران نقل شده است: اذا مات الانسان انقطع عمله الا من ثلاث: صدقة جاریة او علم ینتفع به او ولد صالح یدعو له. فیض القدیر شرح جامع الصغیر، حدیث شماره 850، ج 1، ص 437؛ در بحارالانوار نیز از طریق شیعه روایاتی با این مضمون یافت می‏شود(بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403، ج 100، صص 187 - 181)
21-برای اقوال اهل سنت نگاه کنید به رسالة فی جواز وقف النقود، محمد بن محمد عمادی افندی حنفی، به کوشش ابوالاشبال صغیر احمد شاغف پاکستانی و برای نظریات شیعه نگاه کنید به جواهر الکلام، ج 28، ص 19.
22- مقدمه ابن‏خلدون، بدائع السلوک فی طبایع الملوک. تحلیل
دیدگاه‏های آن دو در کتاب مفهوم العدل فی الاسلام نوشته‏ی مجید خدوری(دمشق، دارالحصاد، 1998)، فصل هشتم »العدل الاجتماعی« آمده است
23-نگاه کنید به مقاله‏ی »نظریه‏ی علامه طباطبایی در باب توحش طبعی و تمدن فطری انسان«، ضمیمه‏ی کتاب شریعت در آینه‏ی معرفت، تهران، رجاء، 1372، صص 425 - 401
24-Distributive Justice
25-اشتراکیة الاسلام. مصطفی السباعی، دمشق، 1958، صص 38 و 100 - 89.
26-اندیشه‏ی سیاسی در اسلام معاصر، حمید عنایت، ترجمه‏ی بهاءالدین خرمشاهی، چاپ سوم، تهران، خوارزمی، 1372، ص 256.
27-اشتراکیة الاسلام، صص 329 - 328.
28-دو گزارش از کشور مغرب با مشخصات ذیل در دست است که نشان‏دهنده‏ی کارکرد مثبت وقف در کشور مغرب است: »الوقف الاسلامی و اثره فی الحیاة الاجتماعی فی المغرب«، السعید بورکیه، ندوة مؤسسة الاوقاف فی العالم العربی و الاسلامی؛ »دور الاوقاف المغربیة فی التکافل الاجتماعی«، محمد المنونی، در همان مجموعه.
29-مبانی اقتصاد اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، تهران، سمت، 1371، ص 410
30-محمد شوقی فنجری، مقاله‏ی جامعی در زمینه‏ی عدالت اجتماعی و توزیع ثروت‏ها دارد: »الاسلام و عدالة التوزیع«. ندوة الاقتصاد الاسلامی، بغداد، المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم، 1403 ق، صص 370 - 3254.
31-الوقف وسیلة لتحقق العدالة الاجتماعیة نوشته‏ی محمد شاطی‏ء؛ الوقف الاسلامی و الدور الذی لعبه فی النمو الاقتصادی و الاجتماعی، نوشته‏ی عبدالملک احمد السید، البته هر دو مقاله است که اولی به ندوة المحاضرات(مکه مکرمه) و دومی به المؤتمر الدولی الثانی للاقتصاد الاسلامی(اسلام‏آباد، 1405) ارایه شده است.
32-نگاه کنید به مقدمه‏ای بر فرهنگ وقف، ابوسعید احمد بن سلمان، تهران، انتشارات سازمان اوقاف، بی‏تا
33-آل بویه و اوضاع زمان ایشان، علی‏اصغر فقیهی، ص 533
34-تاریخ آموزش در اسلام، احمد شبلی، ترجمه‏ی محمدحسین ساکت، صص 287 - 286؛ نیز نگاه کنید به بیت‏الحکمة فی عصر العباسین، خضر احمد عطاءالله، صص 208 - 203.
35-المنتظم، ج 8، ص 256.
36-الاسلام و النصرانیة مع العلم و المدنیة، ص 98.
37-تاریخ تعلیم و تربیت اسلام، محمد داغ و حفظ الرحمن الرشید ایمن، ترجمه‏ی علی‏اصغر کوشافر، صص 281 - 277 .
38-برای این مبحث نگاه کنید به کتاب کتابخانه‏های عمومی و نیمه عمومی عربی در قرون وسطی، نوشته اسدالله علوی؛ مقاله‏ی زیر نیز بسیاری از نکات مفید را آورده است:
Bacgrand of the History of muslim Libraries by Ruth S. machensen. The American Journal of semitic Languages and Literatures, 51(January 1935). p. 123.
39-تاریخچه‏ی اوقاف اصفهان، عبدالحسین سپنتا، اصفهان، اداره‏ی اوقاف اصفهان، بی‏تا.
40-نگاه کنید به آمارهای وقف در ایران؛ از جمله نگاهی به وقف و آثار اقتصادی و اجتماعی آن، مصطفی سلیمی‏فر، ص 100؛
41-الوقف الاسلامی و اثره فی الحیاة الاجتماعیة، السعید بورکیة، صص 235 - 234
42-تحریر الوسیله، امام خمینی، ج 2، ص 64
43-محاضرات فی الفقه، محمد ابوزهرة، صص 105 - 92
44-احکام الوقف فی الشریعة الاسلامیة، محمد الکبیسی، ج 1، ص 129
45-»مشروعیة الوقف الاهلی و مدی المصلحة فیه« محمد الکبیسی، ندوة مؤسسة الاوقاف فی العالم العربی الاسلامی، صص 49 - 19.
46-شرائع فی مسائل الحلال و الحرام، محقق حلی، ج 2، ص 214
47-الوصایا و الاوقاف فی الفقه الاسلامی، محمد کمال‏الدین امام، ص 219
48-تحریر الوسیله، امام خمینی، ج 2، ص 69.
49- »مشروعیة الوقف الاهلی و مدی المصلحة فیه«، محمد الکبیسی، ندوة مؤسسة الاوقاف فی العالم العربی الاسلامی، ص 20
50-برای وقف ذری و انواع آن نگاه کنید به احکام وقف، زهدی یکن، صیدا، مکتبة العصریة، بی‏تا؛ احکام الوقف فی الشریعة الاسلامیة، محمد الکبیسی
51-محاضرات فی الوقف، محمد ابوزهره، مصر، 1959 م، ص 25.
52-الوصایا و الاوقاف فی الفقه الاسلامی، محمد کمال‏الدین امام، ص 164
53-همان، ص 165
54-همان، ص 166
55- نگاه کنید به: همان، صص 168 - 167
56- تحولات حقوقی جهان اسلام، نورمن اندرسون، ترجمه‏ی جلیل قنواتی و دیگران، ص 234
57-نگاه کنید به »مشروعیة الوقف الاهلی و مدی المصلحة فیه«، محمد الکبیسی، ندوة مؤسسة الاوقاف فی العالم العربی الاسلامی، صص 49 - 19.
58-محاضرات فی الوقف، محمد ابوزهره، مصر، 1959 م، ص 25
59-نگاه کنید به وقف در ایران، مینودخت مصطفوی رجالی، ص 158.
60-تحولات حقوقی جهان اسلام، نورمن اندرسون، ترجمه‏ی جلیل قنواتی و دیگران، ص 233.
61-برای مطالعه‏ی دیدگاه‏های مختلف در این باره در فقه سنی و شیعه نگاه کنید به: محاضرات فی الوقف، محمد ابوزهره، ص 365 - 354؛ »وقف از دیدگاه مبانی اسلامی«، محمد ابراهیم جناتی، میراث جاویدان، ش 5
62-معجم الفقه الحنبلی مستخلص من کتاب المغنی لابن قدامه، کویت، وزارة الاوقاف، 1393 ق، ج 2، ص 106.
63-بخشی از ندانم کاری و تقصیرهای متولیان وقف در این مقاله گزارش شده است: »اسرار التشریع الاسلامی و فلسفته«، عباس طه المحامی، نورالاسلام، سال ششم(1354)
64- الفصول الشرعیة علی مذهب الشیعة، محمدجواد مغنیه، بیروت، دارالثقافة، 1974 م، ص 63
65-نگاه کنید به الوصایة و الاوقاف، هاشم معروف الحسینی، صص 243 - 241
66-احکام الاوقاف، محمد شفیع العانی، ص 65
67- الوصایا و الوقف فی الفقه الاسلامی، و هبة الزحیلی، ص 232
68- موسوعة الاجماع فی الفقه الاسلامی، سعدی ابوجیب، دمشق، و بیروت، دارالفکر و دارالفکر المعاصر، 1418 ق، 1373/3،
69- الوسیلة و الاوقاف، هاشم معروف الحسینی، صص 231 - 229.
70-الوصایا و الوقف فی الفقه الاسلامی، و هبة الزحیلی، ص 232
71-برای نمونه نگاه کنید به الخلاف شیخ طوسی در سلسلة ینابیع الفقهیه، به کوشش علی‏اصغر مروارید، ج 34، ص 6
72-جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، به کوشش علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‏تا، ج 28، ص 3
73- معجم المصطلحات الفقهیة و القانونیة، جرجس جرجس، بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1996 م، ص 322
74-»وقف از دیدگاه مبانی اسلام«، محمد ابراهیم جناتی، میراث جاویدان، ش 5، ص 50
75- بقره، آیه‏ی 261
 

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: محمد نوری
*این مقاله در تاریخ 1401/2/14 بروز رسانی شده است.